Het grootste deel van deze beweging kan het best worden begrepen in termen van wat ze wil vernietigen in plaats van wat ze wil creëren. Angst en grief, niet hoop, zijn de bewegende delen van het verhaal.
- Katherine Stewart
Katherine Stewart is een Amerikaanse journalist die de laatste vijftien jaar veel heeft geschreven over christelijk rechts in haar land. Dat heeft ze gedaan in haar boeken The Good News Club: The Christian Right’s Stealth Assault on American’ Children (2012) en The Power Worshippers: Inside the Dangerous Rise of Religious Nationalism (2020). Dat doet ze ook weer in laatste boek Money, Lies, and God. Inside the movement to destroy American Democracy dat dit jaar uitkwam. Als reporter kijkt ze rond wat er allemaal gebeurt en theoretiseert daar later over. Ook haar laatste boek is een verslag van de frontinies, de linies waar vanuit de Amerikaanse democratie fanatiek wordt aangevallen. Zij praat met leiders en anderen die de anti-democratische beweging in haar land steunen. Ze gaat naar conferenties, zit om de tafel bij bijeenkomsten en praat met mensen. Zo komt ze in contact met die hele grote mix van persoonlijkheden en zit ze op de voorste rij om te zien met welke activiteiten die democratie wordt aangevallen. Voor haar is het duidelijk dat deze beweging (divers en gecompliceerd als ze is) een grote bedreiging vormt voor de Amerikaanse democratie. De anti-democratische beweging is voor haar de Amerikaanse variant van het autoritarisme en fascisme dat het bestaande wil inwisselen voor iets nieuws. Een belangrijk kenmerk van dat nieuwe is dat bepaalde Amerikanen het recht hebben om de regels te bepalen en dat anderen de plicht hebben te gehoorzamen.
Amerika is tegenwoordig dagelijks in het nieuws. In wat wij horen over het ‘reactionair nihilisme’, zoals Stewart het noemt, speelt steeds een kleine groep de hoofdrol. Stewart wil laten zien dat er heel wat meer achter de coulissen van de anti—democratische beweging plaatsvindt. Die beweging beschikt over grote geldbronnen van mensen die hun belangen willen verdedigen. Er zit een heel netwerk van organisaties achter en er zijn religieuze en andere demagogen bij betrokken, net zo goed als complotdenkers. Voor Katerine Stewart is de opkomst van deze anti-democratische beweging het grote politieke verhaal van deze tijd. Dat verhaal wil ze met ons delen.
Met geld dragen steenrijke Amerikanen bij aan de Amerikaanse christelijke nationale beweging. Joan en James Lindsey hebben met Pepsi fortuinen verdiend. Zij hebben met flinke bedragen een organisatie opgezet om pastoren van conservatie kerken in ‘swing-states’ op te roepen om voor Trump te stemmen. Zij willen ‘Goddelijk bestuur’ mogelijk maken en kiezen voor bijbelse waarden. Dat betekent hier niets anders dan kiezen voor de Republikeinen. De pastoren van de kerken krijgen allerlei gereedschappen en middelen in handen om hun kerkgangers niet alleen voor de Republieken te laten kiezen maar ook op de lijn van pro-leven en pro—familie te krijgen. In dat materiaal lezen we: “We moeten de mannen zijn zoals God ons geschapen heeft; strijders voor alles wat goed, waar en rechtvaardig is.” De kerk is hier niet een cruiseschip, maar eerder een slagschip. Want ging het in die christelijke beweging voorheen nog om naastenliefde, hongerbestrijding en er zijn voor de daklozen, nu wordt er vanuit christelijke hoek een culturele oorlog gevoerd en strijd geleverd tegen secularisten, humanisten, liberalen en iedereen die de familiewaarden niet voorop stelt. Alles gaat in de richting van wat het grote geld ten goede komt en alles is gehoorzaam aan het grote geld. De biljonairs die hun grote geld hebben verdiend in de olie, de software ontwikkeling, de marketing ed. oefenen hun invloed uit op de schoolbesturen en het onderwijsbeleid. Het ‘huisvrouwen populisme’ van de Moms for Liberty komen we hier ook tegen. Ook zij komen op voor de familie, de gemeenschap en God. Deze groep ontstond in de coronatijd in Florida toen zij tegen allerlei maatregelen demonstreerden. De rechten van ouders staan bij deze moeders voorop. Het publieke onderwijs krijgt de schuld van wat er verkeerd is aan de moderne samenleving. Ze zijn ervan overtuigd dat niet alleen de basisscholen, maar ook het voortgezet onderwis en het hoger onder geïnfecteerd zijn door het secularisme, het woke-isme en de gender-ideologie.
Dan zijn er ook nog de leugens die in het verhaal meespelen. Het idee dat de elites, de media, de instituten en de overheid doordrenkt zijn met woke-isme. Dat werd bijvoorbeeld zichtbaar in Florida waar het New College hiervan werd verdacht. Deze gerenommeerde opleiding werd slachtoffer van de cultuuroorlog. De strijd hier werd aangevoerd door gouverneur De Santis, die er een soort privaat christelijk nationalistisch college van wilde maken. Het is ook te zien aan het Project 2025 van de Heritage Foundation, een lijvig plan dat in 2023 is geschreven en laat zien hoe het nieuwe Amerika eruit gaat zien. In ieder geval moet de president het land redden van zijn kosmoplitische, overopgeleide en anti-christelijke aanhangers. Dan is er nog het Claremont Instituut dat ooit een intellectuele naam had en nu vol radicale nihilisten zit en de wereld indeelt in mensen zoals wij en de woke-communisten. Dat gerenommeerde instituut is een mannenbolwerk geworden geobserdeerd door identiteitspolitiek en met kritiek op alles wat met diversiteit, gelijkheid en inclusie te maken heeft. De leugens ook dat met het geld dat naar de staat gaat, alleen maar geld over de balk wordt gesmeten. Maar ze willen niet zozeer de staat opheffen, ze willen een staat die hun eigen geld ten goede komt.
Dan zijn nog de demonen, complotdenkers en strijders van de geest die overal aan de rechterkant opdoemen en de tegenstanders zien als een kwaadaardig systeem dat het christendom wil aanvallen. De ReAwaken-tour is daar een voorbeeld van waar complottheorie, misinformatie, ontkennen van verkiezinsuitslagen samenkomen. Dat is volgens Stewart niets nieuws want paranoia en samenzwering is er in de Amerikaase geschiedenis altijd geweest. Alleen wordt het nu in de strijd tegen democratie ingezet.
De anti-democratische beweging is volgens Stewart een symptoom en niet de oorzaak van de Amerikaanse crisis in de samenleving waar nu sprake van is. Belangrijk is het deze ontwikkeling te verklaren. Meegespeeld heeft in ieder geval de grote economische ongelijkheid die ontstaan is in de laatste bijna 50 jaar. Er is een oligarchie onstaan met verschillende strata. Voor het merendeel van de mensen stageneerde het verdiende loon en de levensverwachting in Amerika daalde. Het geloof in het algemeen welzijn brokkelde af, de angst om status te verliezen nam toe en er ontstond een soort collectieve psychose. De nieuwe politiek komt een klein deel van de mensen ten goede, maar voor de meerderheid doet die kwaad. Het wil vernietigen en niet creëren en angst en grieven nemen de plaats in van hoop. In haar boek laat Stewart zien dat deze beweging geen hoofdkwartier heeft, maar wel een krachtig netwerk van leiders, strategen en donoren. Het kent ook allerlei organisaties die met elkaar verbonden zijn, waar mensen bij betrokken zijn en er zijn allerlei initiatieven om het anti-democratisch programma uit te voeren. De dominante ideologie van deze anti-democratisch beweging is het christelijk nationalisme, die ook sterke internationale verbinding kent met autoritaire regimes in Rusland en Hongarije onder andere.
Het lezen van het boek maakt je niet vrolijk. Stewart zelf blijft toch hoopvol. Amerika heeft eerder in de geschiedenis tegen het autoritaire aangeschuurd en is daarvan terug gekomen. Zij noemt een aantal punten waarop ze haar hoop op democratie baseert. Allereert, schrijft ze, moet we ons ervan bewust zijn dat we nog steeds in de meerderheid zijn. Daarvoor is het wel goed om te kijken welke politieke hervormingen hier nodig zijn. Een meer proportioneel systeem van representatie is daarom het overwegen waard. Daarnaast is het nodig te beseffen dat de anti-democratische beweging meer verdeeld is dan we denken. Het is goed deze verschillen te laten zien. Dan is er volgens haar sprake van grote ongelijkheid die democratie erodeert en die moet worden aangepakt door progressieve belastingheffing door te voeren en iets te doen tegen zwart geld. De scheiding van kerk en staat is een nobel streven maar hier is in de Amerikaanse werkelijkheid van tegenwoordig geen sprake van. In naam van religieuze vrijheid gaat er geld naar religieuze groepen die hier vervolgens politieke actie mee voeren en de democratie onderuit willen halen. De democratisch beweging moet het belang inzien van sterk publiek onderwijs en media die het publiek en de waarheid dient. Kenns is en blijft macht. Als er iets van de anti-democratische beweging te leren is, is dat organisatie er toe doet. Het is nodig om over langere termijn te denken, te investeren in mensen en organisaties, coalities op te bouwen en lokaal bezig te zijn. Iedereen moet zich afvragen wat kan ikzelf doen en beseffen dat democratie er toe doet.
Hier moet trouwens wel opgewerkt worden dat Stewart het boek vlak voor de verkiezingen schreef (van die meerderheid bleek geen sprake). Daarna is er van alles gebeurd waar in eigen kring al lang over werd gesproken. De krachten in de democratie, de rechtstaat, de instellingen en de samenleving zijn en worden aangevallen. De reactionaire nihilisten proberen de politieke macht daadwerkelijk te grijpen en het systeem krijgt fascistische trekken. Het is onduidelijk welke kant het uitgaat, wel is duidelijk dat het erop aankomt. Zeker is in ieder geval dat een goed geïnformeerde en georganiseerde oppositie nodig zijn om die democratie te verdedigen. Dit boek helpt daar enorm bij, ook aan de andere kant van de plas.
Stewart, K. (2025). Money, Lies, and God. Inside the movement to destroy American Democracy. New York: Bloomsbury Publishing. 339 pagina’s.
