De wet komt voort uit de wanhoop van de menselijke natuur
- José Ortega Y Gasset
In de twintigste eeuw kent Amerika enkele bekende processen. Het Brown v. Board of Education-proces (1954) is er zo één. Het is aangespannen door Oliver Brown en anderen en gericht tegen het onderwijsbestuur van Topeka, Kansas. Inzet van dat proces is de rassenscheiding in het openbaar onderwijs. Met de uitspraak komt daar officieel een einde aan en zal belangrijk zijn voor de verdere ontwikkeling van de burgerrechten in het land. Een andere bekende zaak is de O.J. Simpson moordzaak, veertig jaar later, die uitloopt op een gigantisch mediaspektakel. Hier wordt de Amerikaanse voetbalspeler en auteur O.J. Simpson verdacht van moord op zijn ex-vrouw en haar nieuwe vriend. O.J. wordt eerst vrijgesproken van moord, maar later toch aansprakelijk gesteld voor doodslag. De bekendste rechtszaak van de 20ste eeuw is echter het ‘apenproces’ waarin een leraar (John T. Scopes) wordt beschuldigd van het onderwijzen van de nieuwe evolutietheorie, dat volgens de wetgeving van de staat Tennessee helemaal niet mag. Het gebeuren speelt zich af in de hete zomer van 1925 in het slaperig stadje Dayton, aan de voet van Cumberland-bergen ergens tussen Chattanooga en Knoxville; iedereen moet op de landkaart opzoeken waar het ligt. Hier wordt die zomer een nationale strijd gevoerd tussen religie en wetenschap, hier gaat het over God en de democratie. Twee partijen staan er recht tegenover elkaar en de één denkt heel anders over cultuur, ethiek, religie en de rol van de staat dan de ander. Via de radio kunnen Amerikanen de gebeurtenis volgen (dat is nieuw) en honderden journalisten zijn erbij in dat stadje om er verslag van te doen. Daar waar Amerika op allerlei manieren vernieuwt en innoveert, weet het helemaal niet goed waar het zelf in moet geloven. Het proces nagelt de hele natie een tijdlang vast.
Begin 1925 neemt de staat Tennessee met ruime meerderheid een wet aan die het verbiedt om elke theorie te onderwijzen die de Goddelijke Creatie ontkent zoals in de Bijbel verwoordt. Ook is het strafbaar te beweren dat wij mensen afstammen van de dieren. Het is duidelijk dat de Butler Act, zoals die wet heet, bedoeld is om het geloof in God te verdedigen en de verspreiding van de evolutietheorie een halt toe te roepen. Onderwijzers mogen in ieder geval vanaf nu de evolutietheorie niet meer onderwijzen in het openbaar onderwijs, noch in de colleges. In 1859 had Darwin zijn Origins of Species gepubliceerd. Daarin stelt hij dat soorten zich over lange tijd ontwikkelen via natuurlijke selectie. Individuen met gunstige eigenschappen hebben een grotere kans te overleven en zich voort te planten. Zo worden eigenschappen aan volgende generaties doorgegeven en dat weer kan leiden tot geleidelijke aanpassing van soorten aan hun omgeving. Darwin maakt duidelijk dat de wereld niet statisch is, maar verdurend verandert en ook dat we niet meer op een vaste manier tegen hiërarchie aan kunnen kijken. Misschien is het niet eens de evolutietheorie zelf, maar vooral het idee dat wij mensen van apen afstammen dat er bij de Fundamentalisten en de strenge Protestanten niet ingaat. Kinderen en jongeren op school en in de colleges mogen met die gedachten niet vergiftigd worden. De meer liberale protestanten daarentegen verdedigden juist dit nieuwe wetenschappelijke inzicht. Met de nieuwe wetgeving is de vrijheid van meningsuiting en de vrijheid om iets te leren in het geding. De American Civil Liberties Union, die het aan de kant staat van het meer vrije denken, voelt zich uitgedaagd door de nieuwe wetgeving en gaat op zoek gaat naar een leraar die het aandurft om de wet te overtreden. Er wordt een advertentie geplaatst in de plaatselijke krant en al snel reageert de jonge natuur- en wiskunde leraar John Thomas Scopes hierop. Hij durft het wel aan het onderwerp in de klas te behandelen. Hij geeft een biologieles uit het erkende boek Civic Biology, dat in een korte sectie dit onderwerp behandelt. Hij daagt de overheid uit en zo komt er in de zomer van 2025 dat bekende ‘apenproces’ hierover. In het boek maken we uitgebreid kennis met de belangrijke spelers in dit ware theaterstuk. In ieder geval is er een belangrijke rol weggelegd voor twee hoofdrolspelers. De liberale kant wordt vertegenwoordigd door de bekende jurist Charles Darrow. Voor Darrow is het duidelijk dat wetgeving iets is van mensenhanden. Wat we in deze wereld nodig hebben, is een beetje meer menselijkheid, denkt hij. In de aanloop naar het proces heeft Darrow al naam gemaakt in verschillende andere processen waarin hij steeds opkomt voor de armen, de achtergestelden en delen van de zwarte bevolking. Darrow verdedigt de arbeiders en de vakbond in bijvoorbeeld de Pullmann-staking van Chicago en ook de jongens Leopold en Loeb, die een veertienjarige jongen hebben vermoord. Hij weet dat de wetgeving vaak niet ver genoeg gaat om iedereen te beschermen en ziet daar een rol voor zichzelf om die op te rekken. Hij wil een bijdrage leveren aan de vernieuwing van wetgeving en het denken over criminaliteit. Darrow heeft niets tegen religie, integendeel, want een beetje religie hebben we volgens hem in het leven nodig. Hem gaat het om de burgerlijke vrijheden, de vrijheid om te zeggen en te denken wat je wilt en om de scheiding van kerk en staat. Recht tegenover Darrow staat de andere hoofdrolspeler, de populist en fundamentalist William Jennings Bryan, die in het boek het meest uitgebreid wordt beschreven. Hij is een bekende politicus voor de democratische partij (waar Darrow ook lid van is). Drie keer wordt Bryant genomineerd als democratische presidentskandidaat voor de landelijke verkiezing. Steeds verliest hij. Hij heeft wel een belangrijke positie onder Woodrow Wilson en wordt gezien als architect van de Volkenbond. Bryant komt als politicus op voor de mannen en vrouwen uit de kleine steden, van de boeren ook, van hen die niet gezien worden. Hij is net als Darrow voor de arbeiders, maar wel tegen de vakbond. Hij is de politicus met een romantisch hart en een religieuze ziel, die vindt dat hij leeft in de grootste tijd, het grootste land ooit en zich er bewust van is deel uit te maken van grootste ras ooit, het Kaukasische (blanke) ras. Bryant verdedigt ook steeds de slavernij, want een zwart persoon is uiteindelijk beter af met een blanke meester. Deze standpunten verdedigt hij ook in zijn eigen krant The Commoner, zoals hijzelf ook genoemd wordt. Hij had in Amerika nogal wat strijd geleverd en wil dit keer in dit proces de nieuwe wetgeving in Tennessee verdedigen. Want hij moet niets weten van Darwin ‘die ons niet eens laat afstammen van een goede Amerikaanse aap, hij laat ons van een Afrikaanse bruut afstammen’, net zo hij niets moet weten van het onderwijzen van ‘Darwinisme, atheïsme, agnostisme of de evolutietheorie in zoverre het de oorsprong van het leven betreft’. Een derde hoofdrolspeler, minder prominent en uitgewerkt in het boek, is Henry L. Mencken, een intellectuele journalist uit Baltimore die uitgebreid over het proces rapporteert waarvan Wineapple veel gebruik maakt in haar boek. Het is Mencken die de evolutietheorie via Thomas Henry Huxley in Amerika populariseert. Mencken is het eens met Huxley dat er alleen over evolutie kan worden nagedacht wanneer die met logische bewijsvoering wordt onderbouwd. Het is ook Mencken die voor het eerst heeft over het ‘apenproces’. Het is ook Mencken die Nietzsche voor Amerika ontdekt, die de Fundamentalisten dan weer op een hoop gooiden met Darwin. Er doen nog veel andere spelers mee in dit grote theaterstuk en hun rol wordt kort beschreven.
Op 10 juli 2025 begint het proces, dat in het tweede deel van het boek van dag tot dag is te volgen. De verdediging maakt direct duidelijk dat wetenschap en religie twee hele verschillende werelden van denken en leren zijn en dat ze niet met elkaar verward moeten worden. Het is goed om te begrijpen dat ‘Moses nog nooit van stoom, elektriciteit, de telegraaf, de telefoon, het vliegtuig en boerenmachinerie gehoord had’. En Bryant, de ‘fundamentalistische paus’, zoals Mencken hem noem, verdedigt de letterlijke interpretatie van de bijbel en zijn superieure geloof. Hij wil voorkomen dat God de wereld uit wordt geschopt samen met onze morele standaarden, waarvoor we de verderfelijke Nietzsche en Darwin in de plaats krijgen. Het is niets voor niets, zo houdt hij voor, dat Nietzsche als gek is gestorven, hij maakt anderen ook gek en die malle evolutietheorie van Darwin draagt daaraan bij. Vooral de ondervraging van getuige Bryant door Darrow maakt indruk en van de grote Bryant blijft niet veel over. Scopes wordt toch veroordeeld voor het overtreden van de wetgeving met een boete en dat kon ook niet anders met deze rechter, deze juryleden in deze tijd.
Het boek van Wineapple is een hele mooie beschrijving van de tijd waarin het nieuwe Amerika aan het begin van de twintigste eeuw vorm krijgt. Elk land heeft verhalen nodig waarmee je het beter begrijpt. Dit verhaal over het ‘apenproces’ is zo’n verhaal. Het maakt duidelijk wat er zoal speelt en hoe er gedacht wordt. Wineapple maakt duidelijk dat vrouwen dan wel kiesrecht hebben gekregen, maar ze staan buiten het maatschappelijke gebeuren (behalve dat ze het proces mogen verslaan). De Eerste Wereldoorlog, waar Amerika halverwege 1917 aan mee doet, zorgt ervoor dat niets en niemand meer veilig is. Bekende personen worden van rode sympathieën verdacht, de Klu Klux Klan paradeert door de straten en zwarte Amerikanen worden gelyncht. Wineapple laat zien wat er tegelijk in de politiek gebeurt Zoals gezegd, Amerika vernieuwt en innoveert, maar weet niet goed wat het met zichzelf aan moet. Het is allemaal nog voordat er in Amerika een maatschappelijke consensus wordt gevonden met een balans tussen de behoeften van de burgers en de ondersteuning door de overheid. De invloed van Roosevelt, Dewey en Keynes moet zich nog laten gelden. Wineapple besteedt alle aandacht aan die beschrijving van de tijd voor die consensus en aan het begin van de modernisering. Ze trekt geen lijn naar het heden en de toekomst en laat dit aan de lezer over. Dat is trouwens wel wat er wat mij betreft aan ontbreekt in dit boek. Er is tegenwoordig opnieuw sprake van een sterke onderliggende strijd en boeken worden opnieuw verboden op scholen en colleges in verschillende staten van Amerika. Hoever dat verleden soms in de beschrijving ook lijkt te zijn, met de kern van het verhaal heeft het land ook nu weer te maken. Dit verhaal van honderd jaar geleden over het ‘apenproces’ leert ons beel over het land nu.
Wineapple, B. (2024). Keeping the Faith. God, Democracy, and the Trial That Reveted a Nation. New York: Random House. 511 pagina’s.