Je denkt je eigen gedachten maar in de plaats van iemand anders
- Hannah Arendt, 1968
Een paar jaar geleden stelde Richard Bernstein zich de vraag waarom we Hannah Ahrendt juist nu moeten lezen in Why reading Hannah Ahrendt now (2018). Dat komt volgens hem omdat Ahrendt zich bewust was van de problemen en gevaren van het moderne politieke leven. Zij wist namelijk heel goed wat er mis kon gaan en waar we onze ruggen moeten rechten. Als we zelf maar blijven nadenken en een oordeel durven vellen, dat is steeds haar advies. Met deze dwarsdenker, aldus Bernstein, kan de waardigheid in dat politieke leven worden teruggebracht. Hannah Ahrendt is tegenwoordig een populaire filosofe en politiek denker, als lichtend voorbeeld in donkere tijden. Lindsey Stonebridge wijst in haar nieuwe boek We Are Free to Change the World. Hannah Ahrendt’s Lessons in Love and Disobedience ook op die grote populariteit van Hannah Ahrendt tegenwoordig. In de maanden die volgden op november 2016 toen Donald Trump tot president van Amerika werd gekozen, namen de verkoopcijfers van Ahrendts boek The Origins of Totalitarianism bijvoorbeeld toe met 1000 procent. In die verkiezingen hadden politieke leugens het gewonnen van de feiten, complottheorieën waren terug, mensen waren weer eenzaam en alles wat er overbleef was macht, geweld en ideologie. Ahrendts boek kon allicht zicht geven op wat er nu precies was gebeurd, waarom het was gebeurd en hoe het had kunnen gebeuren. Stonebridge begrijpt die populariteit omdat we haar nu nodig hebben, want zij begreep heel goed wat we zullen verliezen als de politiek inhumaan wordt.
Lindsey Stonebridge’s boek is een eigenwijze biografie over Hannah Ahrendt waarin ze ons op een persoonlijke wijze laat kennismaken met Ahrendts denken en werk. Ahrendt wordt in 1906 in Hannover geboren en groeit op in een joods-verlichtingsmileu in Königsberg (Kalingrad zoals het nu heet), de stad van Kant. Kant had de kracht van het denken laten zien, van de rede om zaken voor elkaar te kunnen krijgen en van het intellect om het te begrijpen, erover te reflecteren en er betekenis aan te geven. Via dat denken zijn vrijheid en waardigheid mogelijk en worden we zelf verantwoordelijk voor ons handelen. Net als Kant zal Ahrendt op haar manier op zoek gaan die verruimde mentaliteit om goed te kunnen oordelen. Die filosofie leerde haar zelf na te denken, en de politiek, de geschiedenis en eigen ervaringen leerden haar om haar eigen weg te gaan. Ze studeert in Marburg bij Heidegger met wie ze op jonge leeftijd een relatie krijgt en in Heidelberg bij Jaspers die levenslang haar mentor blijft. Wanneer het politieke klimaat in Duitsland na de verkiezing van Hitler in 1933 in rap tempo verandert en ze zelf als Joodse wordt aangevallen, weet ze dat ze zichzelf als Joodse moet verdedigen. Ze gaat zich voor de Joodse zaak en de positie van vluchtelingen inzetten. Haar motivatie is politiek en existentieel. Het Joodse volk moet overleven, zo simpel is dat. Via Parijs en een interneringskamp in Zuid-Frankrijk vlucht ze naar Portugal en uiteindelijk komt ze in VS aan. Na achttien jaar krijgt ze daar dan in 1951 een (Amerikaans) staatsburgerschap terug. Na de oorlog kijkt ze heel anders tegen de existentiële filosofie van Heidegger en hemzelf aan. Heidegger was helemaal niet in staat gebleken om zijn persoonlijk, politieke en filosofisch denken te verbinden met die vreselijke wereld om hem heen en dat neemt ze hem zeer kwalijk. Bij hem ging het over Volk en Aarde als sociale fundering. Hij leefde en dacht geïsoleerd en had de verantwoordelijkheid voor onze daden en de ander, de universele menselijkheid van Kant zeg maar, losgelaten. Dat doet zij anders. Het kwaad heeft ze gezien en ervaren en daarover schrijft ze in haar eerste grote studie The Origins of Totalitarianism die gaat over de geschiedenis van anti-semitisme, imperialisme en totalitarisme en over politieke systemen waaruit de menselijkheid is weggetrokken met z’n concentratiekampen en goelags. De studie die ze in 1949 afrondt laat zien hoe moorddadige ideologieën kunnen ontstaan wanneer mensen alleen en los van elkaar komen te staan, ze ongeorganiseerde en angstige massa’s worden, haatdragend vervolgens en over kunnen gaan op terreur. Dan werken de complottheorieën, die coherentie en consistentie bieden die in de sociale werkelijkheid worden gemist. Anonieme systemen ontstaan waarin de menselijkheid ophoudt te bestaan met een politiek leven waarin alles en iedereen wordt gehaat. Uiteindelijk is er niets meer over: geen meningen, geen debatten, geen instituties en zelfs geen mensen meer. Over dat kwaad schrijft ze ook in Eichmann in Jeruzalem, haar verzamelde reporterverslag voor de New Yorker begin jaren zestig. Ze beschrijft Eichmann als een nieuw soort crimineel en plaats zijn gedrag binnen een politieke en historische context. Het is niet alleen een aanval op het Joodse volk maar ook de menselijke conditie zelf met z’n complexiteit en pluraliteit. Het handelen van Eichmann was niet zozeer monsterlijk, eerder banaal. Het Nazisme had het denken en de moraal van iedereen aangetast, dat kon je bij Eichmann goed zien. Eichmann zei namelijk dat hij niet kon overzien wat hij deed en enkel deed wat hij moest doen; hij was het niet, het was het systeem. Natuurlijk wist hij wat hij deed. De banaliteit zat in het detail van het papierwerk en het probleem in zijn gedachtenloosheid. Het gaat Ahrendt vooral om de morele en politiek consequenties van de Holocaust, die ze zichtbaar en bespreekbaar wil maken. Velen, vooral uit haar Joods intellectuele wereldje, vallen over haar heen, als zou zij de Joden zelf de schuld geven van de massamoord. Dat raakt haar natuurlijk diep. Alleen, haar gaat het om die ‘verruimde mentaliteit’ en dan moet je wel duidelijk maken dat het daar in de totalitaire wereld volledig aan ontbreekt. Het werk van Ahrendt laat zien waar, hoe en waarom het mens-zijn ontaardt. Tegelijk besteedt ze in haar werk evenveel aandacht aan wat ons tot mens maakt, de liefde. Kwaad en liefde als twee kanten van dezelfde mens-zijnmedaille. Aan die liefdeskant gaat het over de verschillen tussen mensen en onze mogelijkheden om van die verschillen te houden en over het plezier in het menselijk anders-zijn en de voorwaarde om er met elkaar in die wereld te zijn. Aan deze kant schrijft ze over de liefde voor de wereld met z’n private, publieke en sociale leven en hoe we daar als mensen tussendoor manoeuvreren via arbeid, werk en actie. Hier gaat het over het leven om te overleven, ook over de tijd heen, het oog hebben voor de verschillen, met zorg en aandacht voor de ander en een politiek die daarbij past. Hier gaat het ook over de kwetsbare mensen die zich met en tussen elkaar thuis voelen in een kosmos waar alles onsterfelijk is behalve wijzelf (The Human Condition). Iedere keer als er iemand wordt geboren, komt dat samen met de capaciteit om te handelen, iets nieuws te beginnen en het gevoel voor initiatief. Steeds weer schrijft ze dat we niet alleen zijn want we zijn altijd met anderen. Vandaar ook haar interesse in revoluties (maar niet dat geweld), protest, meningsverschil en ongehoorzaamheid. Daarom ook is ze zo enthousiast over de Hongaarse revolutie bijvoorbeeld of de Amerikaanse Onafhankelijkheidsstrijd (On Revolution).
Lyndsey Stonebridge schreef een hele persoonlijke en eigenwijze biografie over ervaringen en het denken van Hannah Ahrendt. In het boek volg je Hannah Ahrendts op haar levensweg langs een aantal centrale filosofische en politieke thema’s waar ze in haar leven mee wordt geconfronteerd en die ze oppikt. Het is boek dat je raakt, je inspireert en zelf laat nadenken vooral. Voor Stonebridge is Ahrendt vooral die vrije geest die niets moet hebben van dogma’s, comfortzones, ideologieën en de tyrannie van de one-fits-all antwoorden. Zij is meer geïnteresseerd in de gevaren, de kwetsbaarheden en de ervaringen in het leven en houdt van schaatsen op dun ijs. Stonebridge voelt zich vooral aangesproken als Ahrendt schrijft dat we altijd vrij zijn om de wereld te veranderen en daarin met iets nieuws kunnen beginnen. We kunnen er zelf niets aan doen dat we geboren zijn, waar we geboren zijn noch in welke tijd. We kunnen echter wel reageren op die wereld waarin we geboren zijn en de problemen waarmee we te maken krijgen. We kunnen nadenken over de veranderingen waarmee we geconfronteerd worden en wat ons nodig lijkt en daarna handelen. Ahrendts perspectief is geen roekeloos optimisme en zeker geen zwartgallig pessimisme. Het is meer een gedrevenheid om zelf volledig als persoon te leven en te denken in een wereld onder anderen. Stonebridge hanteert in de biografie zelf ook een beetje het Kantiaanse perspectief van verbeelden en begrijpen. Je ziet steeds voor je met welke situaties Ahrendt wordt geconfronteerd, hoe ze daarop reageert en je leert Ahrendt zo beter te begrijpen. Niet altijd even goed (bijvoorbeeld in haar stuk over rassenrellen in Amerika) en op dat foute denken kan Ahrendt dan ook wel weer terugkomen. Dat werk is ook niet af, dat kan ook niet in zo’n leven. Stonebridge is eigenlijk voortdurend met Ahrendt in gesprek en trekt het verhaal op bepaalde momenten naar het heden toe. Dat werkt niet op alle plaatsen even goed, maar het maakt het verhaal wel levendig en eigentijds. Stonebrige’s boek behoort met Young-Bruehls For Love of the World en Bernsteins Why reading Hannah Ahrendt now tot de beste boeken over Hannah Ahrendt. Ergens in het boek haalt Stonebridge Martin Jay aan die schrijft dat het werk van Ahrendt meer als een krachtenveld gezien moet worden dan als een coherente politieke theorie. Hij heeft gelijk. Haar denken straalt vooral energie en kracht, die we meer dan nodig hebben in deze tijd.
Stonebridge, L. (2024). We Are Free to Change the World. Hannah Arendt’s Lessons in Love and Disobedience. London: Jonathan Cape. 290 pagina’s.