De strijd van de mens tegen de macht is de strijd van het geheugen tegen het vergeten
-Milan Kundera
Over wat Europa is kun je heel verschillend denken. Geografisch bijvoorbeeld heeft Europa eigenlijk helemaal geen duidelijke grenzen (grenzen die in het oosten en zuiden langzaamaan vervagen). Over wat historisch bij Europa hoort woedt nog steeds een discussie waarin civilisatie en uitsluiting hand in hand gaan. Dan is er nog het Europa van de cultuur en waarden. Hier gaat het om het Europa van het ware, veelal Christelijke, geloof, en dat van vrijheid, democratie en mensenrechten. Daar kun je net zo makkelijk het Europa van oorlog, Holocaust en genocide tegenover zetten. En dan is er nog het Europa van de institutionele organisatie met z’n eigen rechtssysteem, de Raad van Europa, de Europese Unie, de OESO, wat heel wat lijkt maar dat op de buitenwereld niet zelden als een Eurorotzooitje over komt. Timothy Garton Ash (TGA) houdt zich al meer dan vijftig jaar met dat ingewikkelde Europa bezig, dat hijzelf ook niet kort en krachtig weet te definiëren. Hij is een Engelse historicus (hoogleraar Europese Studies aan de Universiteit van Oxford), schrijver van meer dan tien boeken (over Europa, Duitsland, Polen en vrijheid bijvoorbeeld) en journalist (van oa. de Spectator, Guardian en de New York Review of Books).
TGA wordt tien jaar na het einde van de Tweede Wereldoorlog geboren in Wimbledon, Engeland, en gaat als schooljongen in 1969 voor het eerst het kanaal over. Via een uitwisselingsprogramma komt hij terecht bij een gezin in Frankrijk, dat toen in alle opzichten nog echt ver weg ligt. Hij studeert geschiedenis onder zijn mentor Ralf Dahrendorf en studeert in Berlijn. Europa krijgt hij thuis niet met de paplepel ingegoten maar door studie en reizen in Oost- en West-Europa gaat het voor hem leven. Hij is erbij als mensen in Oost-Europa in verzet komen, doet verslag van de omwenteling en wordt een rockstar op het terrein van Europese studie. In de vijftig jaar dat hij zich met Europa bezighoudt, maakt hij kennis met het naoorlogse Europa, het verdeelde Europa, ziet dat het kracht ontwikkelt en successen boekt en ziet ook dat het project Europa de laatste jaren hapert.
TGA kent natuurlijk De wereld van gisteren, de memoires van die andere, grote Europeaan, Stefan Zweig, dat Zweig tijdens de Tweede Wereldoorlog schreef. Door hedendaagse gebeurtenissen en toegenomen ongerustheid zijn mensen weer over dit prachtige boek gaan praten. Dat boek was Zweigs liefdesverklaring aan zijn thuisland Europa, zoals hij dat voor de Eerste Wereldoorlog had leren kennen en dat hij in vlammen had zien opgaan. TGAs Homelands. A Personal History of Europe, dat recent uitkwam, is ook zo’n liefdesverklaring aan Europa die bij TGA, anders dan bij Zweig, meerdere gezichten kent. Het is een persoonlijke geschiedenis geworden waarin TGA zijn stukken, notities, foto’s, gespreksverslagen, boeken en die van anderen er nog eens op heeft nageslagen en waar hij zijn Homelands, zijn verhaal van zijn tijd, van heeft gemaakt.
Europa ligt in 1945 in puin. Miljoenen mensen zijn vermoord, misbruikt, getraumatiseerd of hebben hun huis moeten verlaten. De ellende van de Tweede Wereldoorlog is over, en de wens van laten we opnieuw beginnen en er een betere plek van maken, wordt breed gedacht. Niet voor iedereen in Europa is die geschiedenis hetzelfde. Voor sommigen is de ellende al veel eerder geëindigd, voor anderen is het in 1945 helemaal nog niet afgelopen. Echter, wat er in Europa na 1945 ook gebeurt, de hel is de geheugenmotor bij alles wat er daarna gebeurt.
De Tweede Wereldoorlog gaat over in de Koude Oorlog, waarbij twee kampen (West- en Oost-Europa) duidelijk tegenover elkaar staan. Dat Westen kent de eerste jaren nog verschillende dictaturen tot in de zeventiger jaren. Zo is er het kolonelsregime van Griekenland, is de conservatieve katholiek Salazar in Portugal aan de macht en heeft Generaal Franco het (al voor 1945) in Spanje het voor het zeggen. Deze drie landen ontwikkelen zich in de zeventiger jaren in korte tijd van dictatuur naar democratie en worden onderdeel van Europa. Frankrijk heeft dan al lang het idee dat het Europa is, de Benelux-landen twijfelen er nooit aan om tot Europa gerekend te worden, Italië, met z’n Rome, hoort er ook bij natuurlijk. In Duitsland zijn er meer twijfels, net als in Zweden. Het Verenigd Koninkrijk kiest (onder leiding van de conservatieven toen nog, ja hoor) in een referendum voor Europa. Europa krijgt vorm en door het reizen en de communicatiemiddelen leren de mensen elkaar kennen. Daar waar het Westen veel dynamiek laat zien (onderwijs, omgeving, seksualiteit, vrouwenrechten, 1968 bleek achteraf toch wel een revolutie te zijn geweest), is er achter het IJzeren Gordijn vooral economische en politieke stagnatie. TGA leert niet alleen het Westen maar ook dat Oosten goed kennen, vindt daar tijd en ruimte voor vriendschap en komt in contact met het ondergronds verzet.
Begin jaren tachtig doet hij als ooggetuige verslag van de zestien maanden durende staking van werknemers van de scheepswerven van Gdánsk en het vreedzame verzet van Solidariteit onder leiding van de latere Nobelprijswinnaar en Poolse president Lech Walęsa. Wanneer die staking in 1981 wordt gebroken, ziet het er volgens hem anders uit dan in Oost-Duitsland in 1953, Hongarije in 1956 en Tsjechoslowakije in 1968. Polen is door de acties in de jaren tachtig en wat erop volgt een ander land geworden, ook al blijft het er nog jaren donker. In de tweede helft van de jaren tachtig gebeurt er vervolgens veel. Een groep bijzondere individuen (Gorbatsjov, Thatcher, Reagan, G.H.W. Bush, Kohl) spelen daarin met elkaar een doorslaggevende rol. Het wordt dan duidelijk dat de Sovjet-Unie op z’n gat ligt (Tsjernobylramp is daar een voorbeeld van) en economische, technologische en politieke steun uit het westen kan gebruiken. De hoofdrolspelers van die tijd zien elkaar als partners in leiderschap en willen een heel en vrij Europa mogelijk maken. Het vreedzame protest neemt in het Oost-Europa toe en onder Gorbatsjov wordt hier niet meer ingegrepen. In de nacht van 9 november 1989 valt de Berlijnse muur, de Tweede Wereld-én Koude Oorlog eindigen in één klap en deze gebeurtenis zal een belangrijk historisch moment blijven in de mythologie van de mensheid. De Baltische staten komen dan op voor hun vrijheid. De Sovjet-Unie zelf houdt op te bestaan en Rusland, Belarus en Oekraïne gaan verder samen in een Gemeenschap van Onafhankelijke staten. Het westen wordt groot wanneer Tsjechoslowakije (of later de twee helften Tsjechië en Slowakije), Hongarije, Polen, Roemenië, Bulgarije, Slowakije en ook Estland, Letland en Litouwen lid worden van de Europese Unie. Het Europese huis ondergaat in deze jaren de grootste reconstructie sinds 1945. Ook de NATO neemt in omvang toe. De landen groeien naar elkaar toe, zeker wanneer er ook een gemeenschappelijke munt komt. Tegelijkertijd zien we ook negatieve ontwikkelingen. In het oosten wordt de keerzijde van vrijheid duidelijk; Amerikanen houden zich na de aanslagen van 9/11 minder met Europa bezig; de ongelijkheid in Europa neemt toe en de werkloosheid is in bepaalde delen heel hoog.
Gaat het na 1985, vooral na 1988 in hoog tempo verder met Europa, na 2005, vooral na 2008 gaat het weer snel bergafwaarts. In Nederland en Frankrijk wordt er tegen Europese constitutie gekozen. Er is een financiële crises en een Eurocrisis. Rusland valt Georgië en de Krim binnen. Er is een vluchtelingencrisis en er zijn aanslagen. Het populisme komt op, bijvoorbeeld heel duidelijk in Hongarije en later in Polen. De inwoners van het Verenigd Koninkrijk kiezen voor de Brexit (waar TGA uitgebreid en verhelderend op ingaat en dat zeker voor hem als Europeaan een nachtmerrie is) en de Amerikanen voor Trump. Dan is er nog de COVID-epidemie en valt Rusland onder leiding van Poetin begin 2022 Oekraïne binnen en bedreigt de oorlog de vrijheid en veiligheid zoals niet eerder sinds 1945.
TGA voelt zich vooral in de jaren tachtig en negentig thuis in Europa wanneer intellectuele betrokkenheid, sterk leiderschap, pragmatische politiek en het publiek verantwoordelijkheidsgevoel zo nadrukkelijk aanwezig zijn. Voor hem staat Europa voor vrijheid, vrede, welvaart en democratie. Dat zijn de jaren waarin hij de sterke kanten van de op het eerste gezicht wat saaie Helmut Kohl leert kennen, waarin het Gorbatsjov werkelijk te doen is om vrijheid, openheid tussen naties en einde maken aan de wapenwedloop en waarin het Havel (zijn grote voorbeeld, wat een mooi hoofdstuk) te doen is om de ‘macht van de machtelozen’. Maar dan begint, opnieuw binnen de grenzen van Europa, de genocide en de oorlog in Joegoslavië en maakt zijn optimisme plaats voor een wat meer realistisch perspectief. Het zijn de jaren waarin in Europa de droom van individuele vrijheid voor alle mensen plaats maakt voor het beperktere model van kapitalisme. De ongelijkheid neemt dan sterk toe en is er te weinig aandacht voor iedereen in de samenleving. Er is dan niets meer om tegen af te zetten (zoals het fascisme en communisme), te veel overmoed natuurlijk en op nieuwe ontwikkelingen (zoals Georgië, Krim en groei van het populisme) wordt te laat duidelijk gereageerd.
Zweig schreef zijn liefdesverklaring aan Europa in ballingschap tijdens de Tweede Wereldoorlog en pleegde kort erna zelfmoord. De geest van de berusting is wat we op dit moment niet nodig hebben. We hebben juist, zo schrijft TGA, de stem en de pen van mensen nodig die geloven in Europa én vrijheid. We hebben, volgens hem, mensen nodig die in verzet komen nu deze idealen in gevaar zijn en er zoveel onduidelijk is. Voor TGA is het niets anders dan civilisatie als we leren van het verleden zonder er zelf helemaal opnieuw doorheen te hoeven te gaan. Van zijn prachtige liefdesverklaring Homelands valt zoveel te leren en is zo nodig in deze tijd van dreiging en onduidelijkheid.
Garton Ash, T. (2023). Homelands. A Personal History of Europe. London: The Bodley Head. 384 pagina’s.